Porównanie szałwii hiszpańskiej Spanish Sage (Salvia lavandulifolia), muszkatołowej Clary Sage (Salvia sclarea) i lekarskiej Dalmatian Sage (Salvia officinalis)

Spanish Sage (Salvia lavandulifolia), Clary Sage (Salvia sclarea) oraz Dalmatian Sage (Salvia officinalis) - różnice botaniczne, skład chemiczny olejków eterycznych, zastosowanie terapeutyczne, bezpieczeństwo oraz toksyczność. 

Botaniczne i morfologiczne różnice

1. Szałwia lekarska (Salvia officinalis) - Wieloletni półkrzew osiągający ok. 60 cm wysokości i podobną szerokości. Posiada zdrewniałe łodygi u nasady i eliptyczne, zgrubiałe liście barwy szarozielonej, długości do ~6,5 cm, pokryte od spodu gęstymi włoskami. Kwitnie późną wiosną - latem, wydając kłosowate kwiatostany z licznymi fioletowymi (rzadziej białymi lub różowymi) kwiatami.

2. Szałwia hiszpańska (Salvia lavandulifolia) - Niewielki, zwarty podkrzew blisko spokrewniony z szałwią lekarską, osiągający ~30 cm wysokości i szerokości. Ma wznoszące się pędy z wąskimi, lancetowatymi, szarozielonymi liśćmi długości <5 cm, ułożonymi naprzeciwlegle. Po roztarciu liście wydzielają aromat przypominający rozmaryn. Kwitnie późną wiosną, rozwijając krótkie kwiatostany z nielicznymi, blado lawendowymi kwiatami.

3. Szałwia muszkatołowa (Salvia sclarea) - Dwuletnia (rzadziej krótkowieczna wieloletnia) roślina zielna o okazałych rozmiarach. W pierwszym roku tworzy przyziemną rozetę dużych, jajowatych liści o długości do ~20 cm, pokrytych miękkimi włoskami. W drugim roku wyrasta pęd kwiatostanowy wysokości 1-1,2 m, rozgałęziony, z drobnymi, biało-liliowymi kwiatami zebranymi w okółki, otoczonymi efektownymi, barwnymi różowo-fioletowymi podsadkami. Łodygi kwiatowe są czterokanciaste, grube i owłosione, a cała roślina wydziela intensywny aromat.

Podsumowanie: S. officinalis i S. lavandulifolia to zimozielone półkrzewy o zdrewniałej podstawie i względnie drobniejszych liściach, podczas gdy S. sclarea wyróżnia się zielnym pokrojem, znacznie większymi liśćmi i wyższymi kwiatostanami.

Skład chemiczny olejków eterycznych

Olejek eteryczny szałwii lekarskiej (S. officinalis) odznacza się wysoką zawartością monoterpenowych ketonów - przede wszystkim tujonu oraz kamfory - a także 1,8-cyneolu (eukaliptolu). W chemotypie dalmatyńskim głównym składnikiem jest α-tujon (do ok. 25-57% składu), obok którego występuje kamfora i 1,8-cyneol (często po kilkanaście - kilkadziesiąt procent każdy). Dla przykładu, w jednym z badań dominującymi związkami olejku S. officinalis były: kamfora (~33,6%), 1,8-cyneol (~22,2%), α-tujon (~21,4%), a dalej m.in. kamfen (~4,9%) i β-tujon (~4%). Olejek szałwii hiszpańskiej (S. lavandulifolia) ma odmienny profil - zawiera znacznie mniej tujonu, za to obfituje w 1,8-cyneol (według różnych analiz 15-55% składu) oraz kamforę i pinen. Obie te szałwie produkują olejki bogate w monoterpeny, jednak S. lavandulifolia stanowi chemotyp cyneolowo-kamforowy, podczas gdy S. officinalis - tujonowo-kamforowy.

Z kolei olejek szałwii muszkatołowej (S. sclarea) różni się zasadniczo - dominuje w nim ester linalylu, octan linalylu, oraz alkohole terpenu - linalol. W zależności od pochodzenia olejku, linalyl acetate może stanowić ok. 50-75% składu, a linalol kolejne 15-30%. Dalszymi składnikami są m.in. inne estry (np. octan geranylu), alkohole (α-terpineol) i seskwiterpeny (germakren D). Olejek clary sage praktycznie nie zawiera tujonu, dzięki czemu pozbawiony jest właściwości neurotoksycznych charakterystycznych dla S. officinalis. Wyróżnia go obecność diterpenu sclareolu, który choć występuje w niewielkiej ilości (~1-4%), jest ceniony jako prekursor ambroksydu w przemyśle perfumeryjnym.

W praktyce położniczej olejek (Salvia Sclarea) jest zazwyczaj stosowany dopiero pod koniec ciąży (od 38-40 tygodnia) lub w trakcie porodu. Wcześniejsze fazy ciąży: brak danych naukowych, ale z ostrożności większość źródeł zaleca unikać wtedy silnych olejków emmenagogicznych. Mimo braku dowodów, aromaterapeuci często odradzają clary sage w I i II trymestrze (chyba że w bardzo niskich stężeniach), obawiając się teoretycznego ryzyka stymulacji macicy. Należy podkreślić, że to zalecenie wynika bardziej z tradycji i ostrożności niż z udokumentowanych przypadków - nie opublikowano żadnych doniesień o poronieniach wywołanych aromaterapią szałwią muszkatołową. Tisserand i Young (2014) stwierdzają jednoznacznie, że brak jest dowodów na toksyczność lub teratogenność olejku szałwiowego w ciąży, a przeciwwskazania mają charakter zapobiegawczy (roberttisserand.com).

Podsumowując, chemotyp S. sclarea to przede wszystkim esterowo-alkoholowy (o aromacie zbliżonym do olejku lawendowego), podczas gdy oba gatunki szałwii lekarskich (officinalis i lavandulifolia) zawierają głównie związki ketonowe i oksydowe (tujon, kamfora, cyneol).

Zastosowanie terapeutyczne

Wpływ na układ nerwowy: Zarówno szałwia lekarska, jak i hiszpańska, znane są z korzystnego wpływu na funkcje poznawcze. Ich olejki i ekstrakty wykazują działanie hamujące acetylocholinesterazę w mózgu (co sprzyja zwiększeniu przekaźnictwa cholinergicznego). Olejek S. lavandulifolia selektywnie hamował AChE in vitro z IC₅₀ = 0,03 µg/ml, przy czym jako główne aktywne składniki wskazuje się 1,8-cyneol i α-pinen. Badania kliniczne potwierdziły efekt prokognitywny - w kilku próbach z udziałem młodych dorosłych podanie olejku lub suszu szałwii (lekarskiej lub hiszpańskiej) poprawiło pamięć (np. przypominanie słów), koncentrację, a także subiektywny nastrój i pobudzenie. Metaanaliza (Miroddi i wsp. 2014) wykazała, że preparaty S. officinalis i S. lavandulifolia poprawiają zdolności poznawcze zarówno u osób zdrowych, jak i pacjentów z demencją. Co więcej, w 4-miesięcznym randomizowanym badaniu z podwójnie ślepą próbą u 42 chorych na chorobę Alzheimera ekstrakt z szałwii lekarskiej znamiennie polepszył wyniki testu ADAS-cog w porównaniu z placebo (p=0,03), bez istotnych działań niepożądanych. Szałwia muszkatołowa nie była intensywnie badana pod kątem wpływu na pamięć, jednak wyróżnia się działaniem anksjolitycznym i antydepresyjnym. Jej olejek eteryczny działa relaksująco - inhalacja u kobiet w menopauzie obniżała poziom kortyzolu o 36% (w grupie ze skłonnością do depresji) i zwiększała stężenie serotoniny (5-HT) we krwi. Poczucie relaksu po aromaterapii clary sage potwierdzono subiektywnie i w modelach zwierzęcych (w testach na szczurach olejek wykazywał działanie przeciwdepresyjne przez modulację układu dopaminergicznego).

Wpływ na układ hormonalny: W tradycyjnej medycynie szałwie ceniono jako rośliny “kobiece”. Przykładowo, napary z liści szałwii lekarskiej stosowano w celu łagodzenia nadmiernej potliwości i uderzeń gorąca u kobiet w menopauzie (efekt antyhydrotyczny), a także do hamowania laktacji po porodzie. Powszechne jest przekonanie o hormonalnie regulującym, estrogenopodobnym działaniu szałwii - odnotowano doniesienia o korzystnym wpływie na zespół napięcia przedmiesiączkowego i dolegliwości klimakterium. Współczesne badania sugerują, że pewne związki (np. sclareol z S. sclarea) mogą wiązać się z receptorami estrogenowymi, choć ich realny efekt w organizmie jest słaby lub pośredni. Mimo to olejek szałwii muszkatołowej jest szeroko stosowany w aromaterapii dla łagodzenia dolegliwości menstruacyjnych i menopauzalnych - relaksuje mięśnie gładkie (działanie spazmolityczne), poprawia nastrój i równowagę hormonalną oraz bywa wykorzystywany do stymulacji czynności skurczowej macicy przy opóźnionej akcji porodowej (ze względu na możliwe pobudzenie wydzielania oksytocyny). Szałwia lekarska, mimo wysokiej zawartości tujonu, również była historycznie opisywana jako roślina o działaniu regulującym cykl - łagodziła bolesne miesiączki i napięcie (stąd angielska nazwa clary sage odnosiła się początkowo do S. sclarea, ale pewne właściwości „klarujące” przypisywano całemu rodzajowi Salvia). Obecnie to S. sclarea częściej poleca się przy dolegliwościach kobiecych, natomiast S. officinalis – przy objawach menopauzy (np. w badaniach ekstrakt szałwii zmniejszał częstość uderzeń gorąca i nadmierną potliwość u kobiet w klimakterium).

Działanie przeciwbakteryjne i inne: Wszystkie trzy omawiane gatunki wykazują właściwości przeciwmikrobowe i przeciwzapalne, typowe dla rodzaju Salvia. Szałwia lekarska jest tu szczególnie wszechstronna - jej liście zawierają również związki fenolowe (np. kwas rozmarynowy, karnozol) o działaniu antyoksydacyjnym i przeciwzapalnym, a cały surowiec działa ściągająco, odkażająco i digestywnie (poprawia trawienie). Olejek szałwiowy działa bakterio- i grzybobójczo: hamuje wzrost wielu patogenów (gronkowców, paciorkowców, E. coli, Candida i in.), choć np. Pseudomonas aeruginosa wykazuje pewną oporność. W warunkach in vitro olejki S. officinalis i S. lavandulifolia wykazały działanie bakteriobójcze już w niskich stężeniach wobec Proteus mirabilis i Bacillus subtilis, a także hamowały S. aureus i Candida albicans (choć przy nieco wyższych dawkach). Za przeciwdrobnoustrojowe działanie odpowiadają m.in. tujon, kamfora, 1,8-cyneol oraz fenole (np. tujon działa także wirusostatycznie). Szałwia muszkatołowa dzięki wysokiej zawartości linalolu również działa antyseptycznie (linalol to znany środek przeciwbakteryjny i przeciwgrzybiczy). Ponadto wykazuje działanie adstringens (ściągające i gojące na skórę) - stąd olejek ten bywa dodawany do kosmetyków do skóry tłustej i trądzikowej. Wszystkie szałwie działają też rozkurczowo (na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i oskrzeli), napotnie i wykrztuśnie (ułatwiają odkrztuszanie w nieżytach dróg oddechowych). Szałwia lekarska stosowana wewnętrznie (np. w formie naparu) zmniejsza nasilenie biegunek i wzdęć (poprawia trawienie poprzez efekt eupeptyczny). Natomiast zastosowana zewnętrznie (płukanki, kompresy) działa odkażająco - tradycyjnie używa się naparu szałwii do płukania gardła w anginach oraz do przemywania trudno gojących się ran.

Bezpieczeństwo stosowania i toksyczność

Szałwia lekarska (S. officinalis) zawiera znaczne ilości tujonu, który jest związkiem potencjalnie neurotoksycznym. Tujon działa jako antagonista receptorów GABA_A w ośrodkowym układzie nerwowym - znosi hamujące działanie GABA, co w nadmiarze może wywoływać pobudzenie neuroniczne i drgawki. Opisano przypadki napadów padaczkowych po przedawkowaniu olejku szałwiowego - np. u niemowlęcia i małego dziecka wystąpiły uogólnione drgawki toniczno-kloniczne wskutek przypadkowego spożycia olejku S. officinalis. Z tego względu czystego olejku z szałwii lekarskiej nie należy stosować doustnie, a w aromaterapii i kosmetyce musi on być używany w dużym rozcieńczeniu. Preparaty z tej szałwii są przeciwwskazane u osób z padaczką. Również kobiety w ciąży i karmiące piersią nie powinny stosować szałwii lekarskiej - tujon przenika barierę łożyskową i do mleka, ponadto istnieją tradycyjne doniesienia o możliwym poronnym działaniu bardzo dużych dawek tej rośliny. Warto zaznaczyć, że szałwia hiszpańska (S. lavandulifolia), mimo bliskiego pokrewieństwa, zawiera znikome ilości tujonu, dzięki czemu jej olejek uznawany jest za bezpieczniejszy neurotoksycznie. W praktyce olejek ten bywa polecany jako łagodniejszy zamiennik olejku szałwiowego - zachowując działanie prokognitywne i przeciwbakteryjne, pozbawiony jest ryzyka drgawkotwórczego typowego dla tujonu. Szałwia muszkatołowa (S. sclarea) również nie zawiera tujonu, a główne składniki jej olejku (octan linalylu, linalol) mają stosunkowo niską toksyczność. Olejek ten jest dobrze tolerowany; opisuje się jedynie sporadyczne reakcje alergiczne (np. u osób wrażliwych na estry i alkohole terpenowe) lub lekkie efekty narkotyczne przy bardzo wysokich stężeniach (nadmierna senność, bóle głowy). Ogólnie jednak S. sclarea uchodzi za jedną z najbezpieczniejszych szałwii w aromaterapii. Niezależnie od gatunku, wszystkie olejki eteryczne szałwiowe należy stosować z umiarem - wysokie dawki mogą podrażniać błony śluzowe i skórę (olejki bogate w tujon i kamforę są silnie drażniące). W przypadku dzieci zaleca się unikać bezpośredniego podawania olejków szałwiowych (zwłaszcza S. officinalis), a u kobiet karmiących picie naparu z szałwii lekarskiej bywa wprawdzie stosowane w celu zatrzymania laktacji, lecz kuracja taka powinna być krótkotrwała i pod nadzorem specjalisty.

Dane z badań naukowych

• Aktywność enzymatyczna (in vitro): Olejki szałwi wykazują zdolność hamowania enzymów związanych z procesami neurodegeneracyjnymi. Przykładowo olejek Salvia lavandulifolia hamuje acetylocholinesterazę z IC₅₀ = 0,03 µg/ml, co potwierdza jego potencjał wspomagający pamięć (poprzez zwiększenie acetylocholiny w mózgu). Również wyciągi z szałwii lekarskiej hamują AChE oraz wykazują właściwości antyoksydacyjne in vitro, dzięki obecności polifenoli i terpenów.
• Badania kliniczne (pamięć i funkcje poznawcze): W systematycznym przeglądzie 6 badań z udziałem ludzi stwierdzono, że podawanie preparatów S. officinalis lub S. lavandulifolia poprawia pamięć krótkotrwałą, uwagę i nastrój zarówno u młodych zdrowych osób, jak i u pacjentów z łagodną demencją. W jednym z tych badań zdrowi dorośli po jednorazowej dawce olejku szałwi hiszpańskiej poprawiali wynik testu przypominania słów o kilkanaście procent względem placebo. Natomiast w badaniu na chorych z Alzheimerem 4-miesięczna suplementacja ekstraktem S. officinalis obniżyła wynik ADAS-cog o 1,6 punktu w porównaniu do pogorszenia o 0,7 pkt w grupie placebo (różnica istotna statystycznie; p=0,03). Jednocześnie zaobserwowano mniejszą częstość pobudzenia i objawów neuropsychiatrycznych u pacjentów przyjmujących szałwię.
• Badania kliniczne (stres i hormony): Randomizowana próba z udziałem 22 kobiet w menopauzie wykazała, że inhalacja olejku szałwii muszkatołowej znacząco obniża poziom kortyzolu we krwi (średnio o 16-36%, zależnie od wyjściowego poziomu stresu) oraz podnosi poziom serotoniny (5-HT), co korelowało z efektem przeciwlękowym i poprawą nastroju. W innym badaniu na szczurach olejek ten wykazał działanie antydepresyjne, zwiększając eksplorację w teście wymuszonego pływania - mechanizm powiązano z modulacją receptorów dopaminowych w mózgu. Z kolei 2-tygodniowa suplementacja wyciągiem z liści szałwii lekarskiej u kobiet z hiperprolaktynemią skutkowała spadkiem poziomu prolaktyny o ~15% i ustąpieniem objawów mlekotoku (choć było to badanie pilotażowe bez grupy kontrolnej). Te obserwacje potwierdzają ludowe użycie szałwii jako środka normalizującego gospodarkę hormonalną.
• Właściwości przeciwutleniające i przeciwdrobnoustrojowe: Olejki z szałwii wykazują silną aktywność antyoksydacyjną in vitro. W teście DPPH olejek S. lavandulifolia neutralizował ok. 93% wolnych rodników, a olejek S. officinalis ~75% (dla porównania, standardowy antyoksydant BHT osiągał ~95%). W teście FRAP natomiast wyższy potencjał wykazał olejek szałwii lekarskiej (72% przeciw 65% dla szałwii hiszpańskiej). Oba olejki ujawniły także silne działanie przeciwdrobnoustrojowe - hamowały wzrost bakterii Gram(-) Proteus mirabilis oraz Gram(+) Bacillus subtilis już przy stężeniu 0,5 mg/ml, a działały biobójczo na Staphylococcus aureus i drożdżaki Candida albicans przy stężeniu 2 mg/ml. Te efekty potwierdzają tradycyjne zastosowania szałwii jako środków odkażających i konserwujących żywność. Co więcej, dzięki obecności kwasu rozmarynowego i karnozolu ekstrakty z liści szałwii lekarskiej wykazały działanie cytoprotekcyjne w modelach komórkowych - chroniły komórki nerwowe przed stresem oksydacyjnym i hamowały powstawanie złogów amyloidu (istotnych w patogenezie Alzheimera). Te wielokierunkowe właściwości czynią z szałwii obiecujący surowiec fitoterapeutyczny, co znajduje odzwierciedlenie w rosnącej liczbie badań naukowych poświęconych tym roślinom.

Źródła: en.wikipedia.org, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24836739/,https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12605619/,https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24802524/, nature.com/articles/s41598-023-41178-2, https://naha.org/assets/uploads/PregnancyGuidelines-Oct11.pdf,