Fototoksyczne olejki eteryczne – lista i charakterystyka

Czym jest fototoksyczność olejków eterycznych?

Fototoksyczność (zwiększona wrażliwość na światło słoneczne) to reakcja skórna występująca po zastosowaniu niektórych substancji chemicznych, a następnie ekspozycji skóry na promieniowanie UV (np. światło słoneczne).

W przypadku olejków eterycznych za fototoksyczność najczęściej odpowiadają związki z grupy furanokumaryn – fotouczulające molekuły obecne głównie w olejkach cytrusowych tłoczonych na zimno. Do silnie fototoksycznych furanokumaryn należą m.in. psoralen, jego pochodne jak 5-methoxypsoralen (bergapten) oraz 8-methoxypsoralen (ksantotoksyna, inaczej metoksalen), a także kumaryny pokrewne jak oksyppseudoina czy limetyna (citropten). Niektóre olejki zawierają także inne związki fototoksyczne spoza grupy furanokumaryn – przykładowo olejek z aksamitki (Tagetes) zawiera alfa-terthienyl (związek tiopenowy), a olejek petitgrain z liści mandarynki (Citrus reticulata) zawiera dimetylantranilan (ester metylowy kwasu antranilowego).

Mechanizm fototoksyczności: Furanokumaryny i pokrewne fototoksyczne składniki absorbują energię promieni UVA w skórze, co aktywuje je do stanu tripletowego i umożliwia tworzenie wiązań z DNA komórek skóry. Prowadzi to do uszkodzenia i śmierci komórek oraz ostrej reakcji zapalnej – fotodermatozy. Objawia się ona zaczerwienieniem skóry (rumieniem) wyglądającym jak nasilone oparzenie słoneczne, a w cięższych przypadkach pojawieniem się pęcherzy. Zmiany te zwykle rozwijają się w ciągu 1–2 dób od ekspozycji na słońce i mogą osiągać apogeum po 36–72 godzinach. Następstwem bywa hiperpigmentacja (przebarwienia skóry) na obszarach objętych reakcją, utrzymująca się nawet przez kilka miesięcy. W odróżnieniu od reakcji fotoalergicznej, fototoksyczność jest zjawiskiem przewidywalnym i zależnym od dawki – wystąpi u każdego przy odpowiednio wysokiej ekspozycji na dany związek i UV.

Ekstrakcja a ryzyko fototoksyczności: Istotnym czynnikiem jest metoda pozyskiwania olejku. Olejki cytrusowe tłoczone na zimno (ze skórki owocu) zachowują furanokumaryny obecne w surowcu, przez co wiele z nich wykazuje fototoksyczność. Natomiast olejki otrzymywane destylacją parową zawierają znikome ilości tych związków – ciężkie molekuły furanokumaryn nie przedostają się w istotnej ilości do frakcji lotnej podczas destylacji. W efekcie olejki cytrusowe destylowane (oraz specjalne wersje FCF – furocoumarin free) nie są fototoksyczne. Przykładowo, olejek bergamotowy wolny od bergaptenu (tzw. Bergamot FCF) zachowuje zapach, ale nie wywołuje już reakcji fototoksycznej. Podobnie olejek cytrynowy czy limetkowy destylowany nie zawierają fotouczulających dawek furanokumaryn.

Należy podkreślić, że nie wszystkie olejki cytrusowe są fototoksyczne – np. słodka pomarańcza, mandarynka czy tangerynka (nawet tłoczone) mają pomijalnie niskie poziomy furanokumaryn i nie wywołują zwykle fotodermatoz. Z kolei poza cytrusami fototoksyczne właściwości wykazuje kilka olejków z innych rodzin roślin, zwłaszcza Rutaceae (ruta) i Apiaceae (selerowate).

„Nie każdy olejek cytrusowy jest fototoksyczny – decydujące znaczenie ma metoda jego pozyskiwania oraz obecność konkretnych związków, jak furanokumaryny (np. bergapten, psoralen, metoksalen, oksypeucedanina). Tłoczone olejki cytrusowe ze skórki owoców mogą zawierać te substancje i wykazywać fototoksyczność, podczas gdy olejki destylowane – np. z liści lub kwiatów – są ich naturalnie pozbawione.
Limonen, choć dominuje w składzie większości olejków cytrusowych (nawet do 94%), nie odpowiada za ryzyko fototoksyczności. To dlatego np. słodka pomarańcza i tangerynka, mimo wysokiej zawartości limonenu, nie są fototoksyczne – zawierają znikome ilości furanokumaryn. Olejek neroli (z kwiatów gorzkiej pomarańczy, Citrus aurantium) jest pozyskiwany przez destylację parową i nie wykazuje fototoksyczności.
Olejek petitgrain (Bigarade)(z liści i młodych gałązek tej samej rośliny) również jest destylowany i pozbawiony furanokumaryn, dzięki czemu jest całkowicie bezpieczny w zastosowaniach na skórę – nawet w produktach stosowanych na dzień.
Mandarynka (Citrus reticulata) i tangerynka (jej odmiana) to kolejne przykłady olejków tłoczonych ze skórki, które mimo to nie są fototoksyczne, ponieważ zawierają jedynie śladowe ilości furanokumaryn (lub ich brak). W przeciwieństwie do nich, bergamotka tłoczona, limetka tłoczona, grejpfrut tłoczony, kmin rzymski czy korzeń arcydzięgla zawierają znaczące ilości fototoksycznych związków i powinny być stosowane z dużą ostrożnością lub unikać ich użycia przed ekspozycją na słońce. Wersje destylowane (np. bergamot FCF, limetka destylowana, cytryna destylowana) nie zawierają furanokumaryn i są bezpieczne w aplikacjach dziennych. Wnioski? Nie decyduje typ owocu, ale sposób pozyskania olejku oraz konkretne związki chemiczne obecne w danym ekstrakcie. Fototoksyczność to nie cecha „olejków cytrusowych” jako takich – to cecha wybranych składników obecnych w konkretnych olejkach tłoczonych ze skórki. – na podstawie Instytutu Tisseranda.

Poniżej przedstawiono listę olejków eterycznych uznawanych za fototoksyczne na podstawie literatury naukowej oraz danych z Essential Oil Safety (R. Tisserand & R. Young). Dla każdego wymieniono nazwę polską i łacińską, główne fototoksyczne składniki chemiczne, typowe skutki skórne, zalecane limity bezpiecznego stężenia w preparatach stosowanych na skórę, a także informację o ewentualnym braku fototoksyczności wersji destylowanej olejku.

Lista fototoksycznych olejków eterycznych